سکته مغزی و ضربه مغزی، دو فاجعه‌ی نورولوژیک با پیامدهای گسترده، می‌توانند زندگی فرد را در لحظه‌ای دگرگون کنند. اما خبر امیدوارکننده این است که با تشخیص به‌موقع و درمان صحیح، می‌توان از شدت آسیب‌ها کاست و حتی در برخی موارد، بهبودی کامل را تجربه کرد!
مغز به‌عنوان مرکز کنترل بدن انسان، از حساس‌ترین اندام‌های بدن محسوب می‌شود. هرگونه آسیب به آن، می‌تواند تأثیرات عمیق و گاه جبران‌ناپذیری بر عملکرد جسمی و روانی فرد داشته باشد. در این میان، سکته مغزی (Stroke) و ضربه مغزی (Traumatic Brain Injury – TBI) دو مورد از مهم‌ترین آسیب‌های مغزی هستند که از نظر علت، ماهیت، سیر درمان و پیامدها با یکدیگر تفاوت دارند، اما در نهایت می‌توانند منجر به ناتوانی دائم یا حتی مرگ شوند.
سکته مغزی چیست؟
سکته مغزی یک حادثه نورولوژیک حاد و تهدیدکننده زندگی است که در اثر قطع ناگهانی جریان خون به بخشی از مغز رخ می‌دهد. این قطع جریان خون می‌تواند ناشی از انسداد عروق (سکته ایسکمیک) یا پاره شدن عروق و خونریزی (سکته هموراژیک) باشد.
از آن‌جایی که سلول‌های مغزی بسیار به اکسیژن وابسته‌اند و ذخیره انرژی در آن‌ها محدود است، فقط چند دقیقه قطع خون‌رسانی می‌تواند منجر به مرگ سلول‌های مغزی شود. بنابراین، هر ثانیه اهمیت دارد و باید سریع‌ترین اقدامات درمانی ممکن انجام گیرد.
انواع سکته مغزی
1. سکته ایسکمیک (Ischemic Stroke)
شایع‌ترین نوع سکته است (حدود ۸۷٪ موارد). ناشی از انسداد رگ‌های خونی توسط لخته یا آترواسکلروز.
2. سکته هموراژیک (Hemorrhagic Stroke)
ناشی از پاره شدن رگ خونی و خونریزی در بافت مغز. فشار خون بالا، آنوریسم و ضربه‌ها از علل آن هستند.
3. حمله گذرای ایسکمیک (TIA) یا «مینی‌سکته»
انسداد موقت جریان خون که معمولاً در عرض چند دقیقه تا چند ساعت برطرف می‌شود.
علائم هشداردهنده سکته مغزی
علائم سکته مغزی بسته به نوع، محل آسیب در مغز، و وسعت آن می‌تواند بسیار متنوع باشد. با این حال، برخی نشانه‌ها بسیار شایع، ناگهانی، و مشخص هستند که دانستن آن‌ها می‌تواند جان فردی را نجات دهد.
آیا می‌دانستید اختلال گفتار پس از سکته (آفازی) با لکنت زبان معمولی تفاوت دارد؟ کشف تفاوت‌های شگفت‌انگیز این دو اختلال را از دست ندهید!
اختلالات گفتاری پس از سکته ممکن است نیاز به گفتاردرمانی تخصصی داشته باشد. در کلینیک تخصصی سیرن، متخصصان مجرب با استفاده از جدیدترین روش‌های درمانی به شما کمک می‌کنند تا دوباره قدرت گفتار و ارتباطات خود را به دست آورید. برای دریافت نوبت یا مشاوره رایگان با ما در تماس باشید.
علائم هشداردهنده سکته مغزی (علائم شایع و کلاسیک):
1. فلج یا بی‌حسی ناگهانی یک سمت بدن
- معمولاً در صورت، بازو یا پا (به‌ویژه در یک طرف بدن) دیده می‌شود.
- ممکن است لب یا گونه بی‌حرکت شده یا افتادگی پیدا کند.
- گاهی بیمار نمی‌تواند دست یا پای یک طرف را بالا نگه دارد.
2. اختلال در گفتار یا درک زبان
بیمار ممکن است:
- نتواند صحبت کند یا صدایش بریده بریده باشد.
- کلمات را اشتباه به زبان بیاورد (مانند گفتن واژه‌های بی‌معنا).
- صحبت دیگران را نفهمد یا به‌صورت نامربوط پاسخ دهد.
3. اختلال ناگهانی بینایی
- کاهش یا از دست دادن بینایی در یک چشم یا هر دو چشم.
- دوبینی یا تاری دید ناگهانی.
4. سرگیجه، اختلال تعادل یا عدم هماهنگی حرکات
- فرد ممکن است نتواند صاف بایستد یا راه برود.
- حرکات ناهماهنگ یا لرزش اندام‌ها ممکن است دیده شود.
- سقوط ناگهانی بدون علت مشخص می‌تواند نشانه سکته باشد.
5. سردرد بسیار شدید و ناگهانی
- به‌خصوص در سکته‌های هموراژیک.
- همراه با تهوع، استفراغ، گیجی یا حتی بیهوشی.
- ممکن است بیمار بگوید: «شدیدترین سردرد عمرم را دارم.
نشانه‌های خاص‌تر بسته به ناحیه درگیر مغز
اگر لوب فرونتال (پیشانی) درگیر شود:
- تغییر رفتار یا قضاوت
- اختلال در حرکت ارادی
- بی‌تفاوتی یا تغییر شخصیت
اگر لوب تمپورال (گیجگاهی) آسیب ببیند:
- اختلال در حافظه کوتاه‌مدت
- توهم شنوایی
- ناتوانی در درک زبان
اگر لوب اکسیپیتال (پس‌سری) آسیب ببیند:
- از دست دادن بینایی یا دید تونلی
- توهمات بصری
اگر مخچه یا ساقه مغز درگیر شود:
- عدم تعادل شدید
- حرکات چشم غیرطبیعی (نیستاگموس)
- بیهوشی یا افت شدید هوشیاری
درمان سکته مغزی
درمان سکته به دو مرحله‌ی کلی تقسیم می‌شود:
1_ درمان حاد (فوری) سکته مغزی
الف. سکته مغزی ایسکمیک (انسدادی)
در این نوع، هدف اصلی بازگرداندن جریان خون به مغز است.
درمان دارویی فوری:
- داروی ترومبولیتیک (حل‌کننده‌ی لخته خون) است.
- باید حداکثر تا ۴.۵ ساعت بعد از شروع علائم تزریق شود.
- در بیمارانی که شرایط خاص (مثل خونریزی فعال یا فشار خون کنترل‌نشده) دارند ممنوع است.
داروهای ضد پلاکت (مانند آسپیرین):
- در مراحل اولیه (۲۴ تا ۴۸ ساعت اول) استفاده می‌شود.
- مانع از گسترش یا تشکیل لخته‌های جدید می‌شود.
داروهای ضد انعقاد (مثل وارفارین، هپارین، یا داروهای NOAC مانند ریواروکسابان)
- برای بیماران با فیبریلاسیون دهلیزی یا اختلالات انعقادی تجویز می‌شود.
- معمولاً در فاز بعد از سکته یا برای پیشگیری تجویز می‌شوند.
درمان مداخله ای ؛ ترومبکتومی مکانیکی (Mechanical Thrombectomy)
- روش فیزیکی برای خارج کردن لخته خون با استفاده از یک لوله (کاتتر).
- مؤثر برای لخته‌های بزرگ در شریان‌های مغزی بزرگ (مثل شریان مغزی میانی).
- تا ۶ تا ۲۴ ساعت پس از شروع علائم قابل انجام است در شرایط خاص.
ب. سکته مغزی هموراژیک (خونریزی مغزی)
در این نوع، هدف اصلی کنترل خونریزی و کاهش فشار داخل مغز است.
درمان های فوری:
- کنترل فشار خون
- کاهش سریع فشار خون می‌تواند جلوی خونریزی بیشتر را بگیرد.
- داروهایی مانند لابتالول یا نیکاردیپین استفاده می‌شوند.
داروهای متوقف‌کننده خونریزی:
- اگر بیمار داروهای ضد انعقاد مصرف می‌کند، باید اثر آن‌ها خنثی شود.
- داروهایی مثل ویتامین K، پلاسمای تازه منجمد یا پروتامین استفاده می‌شود.
جراحی مغز (کرانیوتومی یا کلیپینگ آنوریسم):
- برای تخلیه خون یا ترمیم رگ آسیب‌دیده.
- در خونریزی‌های شدید یا آنوریسم‌های مغزی استفاده می‌شود.
درمان آنوریسم یا مال‌فورماسیون‌های عروقی:
به‌صورت جراحی یا آمبولیزاسیون (با کمک فنر یا چسب درون عروقی) انجام می‌شود.
۲. درمان پس از فاز حاد (مرحله پایدار)
هدف در این مرحله جلوگیری از سکته مجدد و بازتوانی عملکردهای مغزی است:
داروهای بلندمدت:
- ضدپلاکت‌ها (مثل آسپیرین، کلوپیدوگرل)
- ضدانعقادها برای بیماران با اختلالات قلبی
- داروهای کنترل فشار خون (مثل انالاپریل، آملودیپین)
- داروهای کاهش چربی خون (استاتین‌ها) حتی در افراد با کلسترول طبیعی
- داروهای دیابت برای بیماران دیابتی
آسیب‌های مغزی در کودکان ممکن است منجر به شرایطی مانند فلج مغزی شود. برای اطلاعات کامل مقاله ما درباره فلج مغزی در کودکان، را بخوانید.
توانبخشی سکته مغزی
فرایندی چندبخشی و ضروری که از چند هفته تا چند سال طول می‌کشد و شامل موارد زیر است:
- فیزیوتراپی
- بازآموزی حرکت و تقویت عضلات
- تعادل، هماهنگی، و توان حرکتی
- گفتاردرمانی
- کمک به اختلالات گفتاری، بلع یا درک زبان
- کاردرمانی (Occupational Therapy)
- آموزش مجدد مهارت‌های روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن، نوشتن
- روان‌درمانی و حمایت روانی
- درمان افسردگی پس از سکته
- ارتقاء انگیزه برای توانبخشی
- درمان شناختی
- تمرین حافظه، تمرکز، تصمیم‌گیری و پردازش اطلاعات
درمان‌های نوین و در حال توسعه
- تحریک مغزی (Transcranial Magnetic Stimulation – TMS)
- برای بهبود عملکرد شناختی و حرکتی
- سلول‌های بنیادی : هنوز در فاز تحقیقاتی اما امیدبخش برای ترمیم نواحی آسیب‌دیده
- درمان با واقعیت مجازی (VR Rehab): برای تمرین‌های حرکتی و شناختی در محیط شبیه‌سازی‌شده
ضربه مغزی چیست؟
ضربه مغزی یا «کانکاشن» (Concussion) نوعی آسیب مغزی تروماتیک (TBI) است که معمولاً بر اثر برخورد مستقیم یا غیرمستقیم به سر اتفاق می‌افتد. برخلاف سکته، منشأ آن مکانیکی است، نه عروقی.
انواع و علائم ضربه مغزی
خفیف:
بدون از دست دادن هوشیاری یا فقط برای چند ثانیه.
متوسط:
از دست دادن هوشیاری بین ۱ تا ۳۰ دقیقه.
شدید:
از دست دادن هوشیاری بیش از ۳۰ دقیقه، علائم پایدار یا خونریزی مغزی
علائم ضربه مغزی
- سردرد
- تهوع یا استفراغ
- گیجی یا فراموشی
- تاری دید
- حساسیت به نور یا صدا
- اختلال در خواب
- تغییرات خلق‌وخو
- از دست دادن موقت هوشیاری
- علائم ممکن است با تأخیر چند ساعته یا چند روزه ظاهر شوند.
علل رایج ضربه مغزی
- تصادف رانندگی
- سقوط از ارتفاع
- برخوردهای ورزشی (فوتبال، بوکس، راگبی)
- خشونت خانگی یا ضرب و جرح
تشخیص و درمان ضربه مغزی
- بررسی بالینی و عصبی
- سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی در صورت علائم شدید
- بررسی وضعیت هوشیاری با مقیاس گلاسگو (GCS)
عوارض احتمالی ضربه مغزی
- سندروم پس از ضربه مغزی (سردرد، اضطراب، بی‌خوابی طولانی)
- خونریزی مغزی تا چند روز پس از حادثه
- خطر بالای سکته یا آسیب دائمی در ضربه‌های مکرر
- اختلال شناختی در ضربه‌های مکرر (مثلاً در ورزشکاران)
آیا می‌دانید ضربه‌های مکرر به سر می‌توانند مشابه چالش‌های کودکان اتیسم عمل کنند؟ چرا مغز در این شرایط مشابه رفتار می‌کند؟
توانبخشی بعد از ضربه مغزی
توانبخشی بسته به شدت آسیب و علائم می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- جلسات روان‌درمانی برای مشکلات عاطفی یا شناختی
- تمرینات فیزیکی کنترل‌شده برای بازگشت به فعالیت‌های ورزشی
- درمان اختلالات خواب یا تمرکز
مشکلات تمرکز پس از ضربه مغزی ممکن است شبیه علائم ADHD باشد. برای تشخیص تفاوت‌ها، مقاله ADHD چیست؟ را مطالعه نمایید.
پایانی
سکته مغزی و ضربه مغزی هر دو از شرایط مهم و بالقوه تهدیدکننده حیات هستند که نیاز به پیگیری و درمان تخصصی دارند. در صورت مشاهده هر یک از علائم ذکر شده، بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید. اگر شما یا عزیزانتان نیاز به مشاوره تخصصی در زمینه تشخیص، درمان یا توانبخشی پس از آسیب‌های مغزی دارید، متخصصان ما در کلینیک سیرن آماده ارائه خدمات هستند. برای دریافت نوبت یا اطلاعات بیشتر، از طریق صفحه تماس با ما، با ما در ارتباط باشید.
